منوچهر پارسی
زندگی مطلوب انسانها جز در سایه‌‌ی حکومت‌داریی مطلوب فراهم نمی‌شود؛ حکومت داریی مطلوب آنست که در آن مجموعهی انسانها در ماموریت‌های که درخور حال واحوال شان باشد مشغول به‌کار شوند. همچون حکومتی نیازمند فاکتورهای است که از راه‌های متعددی به‌دست می‌آید. یکی از این را‌ه‌ها تجربه و مطالعه‌‌ی حافظهی تاریخی ملت‌ها است. کتاب کلیله و دمنه قدیمی‌ترین أثر مکتوب در حوزه‌ی زبان و ادب پارسی با داشتن مطالب ارزشمند سیاسی و اخلاقی به اضافه اندیشه‌های والای ایران شهری یکی از خوب‌ترین منبع در این خصوص است. به همین دلیل در نظر داریم در این نبشته مزایا و معایب سپردن کار به اهل آن را در کتاب مذکور مورد بررسی قرار دهیم تا از این طریق، هم اطلاعاتی دست کارفرمایان عرصه‌ی سیاست دهیم و هم گوشه‌‌ی از ارزش‌های سیاسی این کتاب گرانسنگ که از نخستین آثار مکتوب زبان پارسی است بازخوانی گردد.
کلیله و دمنه که شهرت جهانی دارد؛ اصل آن ابتدا در هند نوشته شده و سپس ترجمه‌ی آن به زبان پهلوی در عصر خسرو انوشیروان به ایران آورده شده است. این کتاب که نشان‌دهنده‌ی توجه و اهتمام ساسانیان در اخذ و نشر فرهنگ و ادب سایر ملل است(زرین‌کوب) از مهمترین آثاری است که پیش از ورود اسلام به ایران آورده شده و موضوعات اخلاقی و سیاسی در آن گنجانیده شده است. نویسنده‌ی این کتاب ارزش‌های اخلاقی و اصول مدیریتی را به زبان حیوانات بیان کرده است. به این معنی که نویسنده، هرکدام این حیوانات را به نمایندگی از انسانها در جایگاه‌های مختلف مشغول به کار ساخته و کامیابی و ناکامی هر کدام را به شیوه‌های مختلف بازگو نموده است.
کلیله و دمنه اسم دو حیوان بوده و یکی از باب‌های مشهور این کتاب را به خود اختصاص داده است. کلیله و دمنه نمادِ دو انسان با ویژگی‌های منحصر به‌فردی در جامعه‌ی بشری اند: « کلیله شغالی است زیرک و در عین حال محتاط و دانا به حد و مرز هر طبقه. بنابرین، او پا از گلیم خویش فراتر نمی‌نهد و به مقام فعلی خود قانع است او از لحاظ ویژگی‌های شخصیّتی و خصلت‌های درونی، فردِ مثبت اندیش بوده و با دمنه تفاوت دارد. کلیله بیش از آن که به فکر جاه و مقام باشد، در اندیشه‌ی نان است» او به سیستم طبقاتی که یکی از خصیصه‌های اندیشه‌ی هند و اروپای به ویژه تفکر ایران‌شهری عصر ساسانی است توجه دارد و این طبقات را نادیده نمی‌گیرد.
اما دمنه شخص زیرک، بی‌باک، مغرض، حسود است که همیشه پایش را از گلیمش فراتر می‌برد و سبب درد‌سرهای فراوانی در دستگاه‌مدیریتی می‌شود:« شغالی است سخن‌چین، خائن، شریر و فتنه‌گر، دوبه‌هم‌زن، چرب زبان» برخی می‌گویند دمنه قبل از اینکه شخصیتِ داستانی باشد، نمودار تیپی از روشنفکران و نواندیشان شرقی(طالب قدرت) است که به هر وسیله‌ی ممکن خود را به هسته قدرت نزدیک ساخته اند اما در نتیجه نداشتن برخی ویژگی‌های لازم تمام هستی خود را در قمار قدرت باخته‌اند»
در کلیله و دمنه همیشه توصیه بر این است که برای هرکسی کاری را بسپارند که فراخور حال او باشد. توصیه کلیله و دمنه در خصوص سپردن کار به اهل آن این است که هرکسی بایستی در کارهای مشغول شود که بتواند از عهده‌ی آن براید:« هرکه به تکلّف کاری جوید که سزاوارِ آن باشد»( کلیله د دمنه، ص72). در ادامه‌ی همین باب در داستان بوزینه ودرودگر دیده می‌شود که بوزینه برای کمک به دوردگر می‌شتابد و از آن‌جای که در آن کار مهارت نداشت و به نحو اهل آن کار نبود به هلاکتش انجامید: «…أنثیینِ او محکم در میان بماند، از هوش بشد. …تا در آن هلاک شد.»(ص: ۷۲) به همین دلیل است که گفته اند:« درودگری، کار بوزنه نیست»
در این کتاب همان‌طوری که از رعایت اصل اهلیت در گزینش کارکنان تقدیر شده است از عدم رعایت این اصل سخن رفته و معایب آن برشمرده شده است: « انبوهی یاران که دوربین کاردان نباشند عینِ مضرّت است و نفاذِ کار با اهل بصیرت و فهم تواند بود» (کلیله و دمنه ص88)
این کتاب جدا از اینکه میراث مکتوب کهن ایرانی است مطالب آن شامل آموزه‌های سیاسی و اخلاقی است: چنانچه نصر الله منشی نخستین مترجمِ پارسی آن گفته است: بنای ابواب آن بر حکمت و موعظت است:«کان خرد، و حصانت، وگنج تجربت و ممارست، هم سیاست ملوک را در ضبط ملک به شنودن آن مدد تواند بود و هم اوساط مردمان را در حفظ ملک. مردمان برای شناختن تجارب بدان مائل باشند» (ص -۲۱) .
گزارش‌های تاریخی می‌رساند که اکثر شاهان ساسانی و حکومت‌های بعدی از این کتاب در امور سیاست بهره می‌برده اند:« وقتی به خسرو پرویز خبر آوردند که خصم او بهرام چوبین در هر منزل که فرود می‌آید، می‌فرماید تا کتاب کلیله و دمنه را فراز آورند و او همه روز به خواندن آن می‌پردازد خسرو…گفت از بهرام هرگز چندان که درین ساعت ترسیدم نترسیده‌ام که دانستم وی در کلیله و دمنه بسیار می‌نگرد و کلیله خود ادب و رای سنجیده بسیار دربر دارد».
نیاز به سیاست و مدیریت در دنیای امروز با شکل‌گیری ماهیت نوین زندگی بشر در چارچوب نظام‌های جدید دولت-ملت که پهنای بی‌کران زمین را به واحد‌های کوچک جغرافیای تقسیم نموده است از هر پدیده‌ی دیگری بیشتر محسوس است. به همین دلیل این مسئله مطرح می‌شود که انسانها برای رسیدن به سیاست کارامد و سودمند در جغرافیایی که زندگی می‌کنند چه راهی را بپیمایند و به سوی کدام شاخه دست‌اندازی کنند؟ آیا رفتن به سراغ بازخوانی تجارب گذشتگان می‌تواند کارساز باشد و بهره‌ی به دست آن‌ها دهد؟ کتاب کلیله و دمنه که مجموعهی از تجربیات و راهنمودها در حوزه‌ی سیاست و مدیریت است می‌تواند در این خصوص کارساز باشد؟ پاسخ ما در این نبشته آری است. انسان پارسی‌زبان بدون نگاه به حافظهی تاریخی و فرهنگ ارزشمندش نمی‌تواند به معنی واقعی کلمه پارسی‌زبان باشد.
دست نیافتن به سیاست مطلوب و سودمند در حوزه‌ی کشورهای پارسی‌زبان به ویژه در جغرافیای به نام افغانستان/ ایران شرقی یک علت عمده اش این است که حافظهی تاریخی را به فراموشی سپرده و اندیشه‌های مثبت راهبردی ایران‌شهری را در بدنه‌ی سیاست‌های شان آن‌طوری که باید و شاید جای نداده‌اند. و به همین سبب پارسی‌تباران جغرافیای افغانستان در طول تاریخ 300 ساله‌ی اخیر با وجود داشتن پیشینه‌ی درخشان تاریخی و فرهنگی در دام قوم خودکامه‌ی پشتون/افغان افتاده‌اند. در همچون حالت فلاکت‌بار، پارسی‌تباران جغرافیای افغانستان بیشتر از هرچیزی بایستی بر حافظهی تاریخی خود متکی باشند و در پرتو این پیشینه‌ی درخشان برای به دست‌آوردن حقوق شان تلاش نمایند.
به همین منظور نویسنده‌ی این سطور در نظر گرفته است تا مزایای سپردن کارها به اهل آن را در حوزه‌ی مدیرت با تکیه برمشهورترین اثرمکتوب ایران‌زمین که همان کلیله و دمنه است مورد بررسی قرار دهد. تا از این طریق هم راه روشنی برای سیاست‌گران هموار شود و هم نشان داده شود که کتاب مذکور به این مهم توجه فراوانی داشته است و نباید از فضای سیاست دور انداخته شود. در این نبشته یازده مورد از مزایای شایسته‌سالاری در امر گزینش کارکنان از کتاب کلیله و دمنه استخراج شده است…
ادامه دار…